Wanneer werd Botticelli’s “Adorazione dei Magi” geschilderd en wie was de opdrachtgever?
Wanneer werd Botticelli’s “Adorazione dei Magi” geschilderd
en wie was de opdrachtgever?
“L’Adorazione dei Magi” (de “Aanbidding der Wijzen”) die bewaard wordt in Zaal 10-14 van de Uffizi (tempera op hout, 134/110 cm) is al jaren het voorwerp van discussie. Algemeen wordt aangenomen dat het geschilderd werd door Sandro Botticelli voor de frauduleuze bankier Guasparre del Lama rond 1475 (zie fig.1).
Vasari noemt Botticelli als auteur in zijn Vite maar vermeldt geen datum of opdrachtgever. Men gaat er vanuit dat het werk geschilderd is ca. 1475 omdat Guasparre di Zanobi del Lama, een bankier die in de gunst van de Medici wilde geraken toen aan Sandro de opdracht zou gegeven hebben om voor zijn familiekapel in de Santa Maria Novella een altaarstuk te schilderen waarop een aantal leden van de Medici-familie vereeuwigd werden. De kapel stond in het teken van de Epifanie (het bezoek van de Wijzen aan de pas geboren Jezus) en Del Lama wist dat dit thema de Medici nauw aan het hart lag en voelde zichzelf (Guasparre verwees naar koning Caspar) ook met het gebeuren verbonden.
Fig.1 Adorazione dei Magi (Sandro Botticelli, Uffizi)
In zijn 1ste testament van 29 mei 1469 spreekt del Lama over een kapel die hij wil laten oprichten in de kerk van Santa Maria Novella, waarvan de bouw dan zeer waarschijnlijk begonnen is in 1470. De kapel moet halverwege de jaren 70 gereed zijn geweest en wellicht dus ook het altaarstuk met de “Adorazione”.
Men houdt ook vast aan het jaartal 1475 omdat del Lama op 31 januari 1476 door het Arte di Cambio veroordeeld geworden is wegens fraude, waardoor hij in ongenade gevallen is en het schilderij dus vóór die datum moet laten maken (of besteld) hebben.
Maar uit zijn 2de testament van 17 maart 1478 kan opgemaakt worden dat de kapel voltooid was, en als het altaarstuk dan ook zijn plaats gekregen had, dateert de “Adorazione” dus van vóór die datum.
Vasari schrijft in 1550 in zijn Vite dat Botticelli met dit werk veel succes geoogst had en dat hij op uitnodiging van paus Sixtus IV naar Rome was afgereisd om er samen met enkele andere kunstenaars (Cosimo Rosselli, Domenico Ghirlandaio en Pietro Perugino) de Sixtijnse kapel te gaan decoreren.
Voortgaande op die informatie moet het werk dan in ieder geval vóór 27 oktober 1480 geschilderd zijn toen Sandro vertrokken is naar Rome. In maart 1482 was hij terug in Firenze.
Het is echter ook mogelijk dat de opdracht voor de “Adorazione” al gegeven werd in 1475 (of zelfs vroeger), maar dat de afwerking van latere datum is. Misschien heeft een erfgenaam van Guasparre del Lama na diens veroordeling (of dood?) het schilderij laten afwerken om er de verknochtheid van de familie del Lama aan de Medici mee te bevestigen.
Volgens Rab Hatfield hebben de erfgenamen van Guasparre de kapel en het schilderij nog tot 1556 in bezit gehad (1). Na zijn 1ste huwelijk, dat kinderloos is gebleven, is Guasparre del Lama op 18 augustus 1480 (hij was toen 69) hertrouwd met Angelica di Leonardo Malefici. Aangezien hij al op 25 april 1481 (5 dagen na zijn 3de testament) overleden is, heeft hij zijn dochter Francesca, die enkele tijd later geboren is, nooit gezien. Op 27 april 1481 had zijn weduwe een akkoord gesloten met de prior van Santa Maria Novella in verband met het verdere patronaat van de kapel.
Niet iedereen is er evenwel van overtuigd dat del Lama de opdrachtgever was van de “Adorazione”.
Bernard Gallagher voert aan dat het werk een duidelijke verwijzing is naar de Pazzi-aanslag van 26 april 1478, waarbij Giuliano de’ Medici gedood werd, en hij dateert het schilderij daarom in de vroege jaren 80 (zie art. Staan de moordenaars van Giuliano de’ Medici op de “Adorazione”?).
Indien Botticelli zich volgens deze auteur heeft laten inspireren door Leonardo da Vinci’s (onvoltooide) “Adorazione”) (wat niet zeker is) zou zijn versie dateren van rond het midden van 1481. Hij sluit evenmin uit dat Sandro het altaarstuk pas in 1482 na zijn terugkeer uit Rome afgewerkt heeft en twijfelt ook aan de identiteit van opdrachtgever del Lama. Het feit dat het schilderij in de kapel van del Lama terecht is gekomen, is nog geen keihard bewijs dat hij ook de opdrachtgever was. Daarmee heeft Gallagher een punt, maar wie dan wel de opdracht gegeven heeft is onduidelijk; hij vermeldt in dat verband de naam van Andrea del Verrocchio, een collega van Botticelli, maar daar is ook geen bewijs voor.
Een totaal andere kijk op de datering heeft Maike Vogt-Lüerssen. Zij is van mening dat Giovanni il Popolano (de jongste zoon van Pierfrancesco de’ Medici il Vecchio) het werk heeft laten schilderen tussen 1492 en 1495 en dat zijn neef Pierfrancesco il Giovane het heeft laten herwerken in 1513. Dat moet dan gebeurd zijn door het atelier van Botticelli vermits Sandro zelf reeds in 1510 overleden was.
Maar aangezien er geen technische rapporten voorhanden zijn waaruit zou blijken dat Botticelli's “Adorazione dei Magi” ooit overschilderd is geworden, is deze theorie moeilijk te aanvaarden (2).
Besluit:
Dat de exacte datering van een kunstwerk bepalend kan zijn, is hier duidelijk aan de orde. Terwijl er amper één maand verschil is tussen het 2de testament van Guasparre (17 maart 1478) en de Pazzi-aanslag (26 april 1478) kan de ganse theorie van Gallagher bijvoorbeeld op de helling gezet worden, want dan zou het werk al vóór de aanslag afgewerkt en in de kapel geplaatst zijn en kunnen de moordenaars van Giuliano er dus moeilijk bij staan.
De datering door Maike Vogt buiten beschouwing gelaten, kan de “Adorazione” begonnen/voltooid zijn tussen 1475 en 1482. Er bestaat geen enkele schriftelijke bevestiging (zoals bijvoorbeeld een contract tussen del Lama en Botticelli) en ook Vasari zegt niets over de opdrachtgever, zodat de enige plausibele oplossing voor het probleem van de datering toch in de richting van de kapel moet gezocht worden. Cruciaal daarbij is de vraag of de “Adorazione” al in de kapel stond, toen die (volgens Guasparre) gereed was in maart 1478. Als dat inderdaad het geval was mogen alle latere dateringen vergeten worden, maar spijtig genoeg wordt het schilderij niet expliciet vermeld in het testament. Men kan zich natuurlijk afvragen of Guasparre de kapel als “gereed” kon beschouwd hebben zonder de aanwezigheid van het altaarstuk. Als dat echter niet het geval was kan de “Adorazione” eventueel nog in het begin van de jaren 80 voltooid zijn geworden.
Rekening houdend met de stijlkenmerken (goed afgelijnde en elegante figuren die net als op een groepsportret allemaal goed zichtbaar zijn) en de theatrale compositie (Maria en het Kind staan hoger en centraal) behoort het paneel tot Botticelli’s oeuvre van de jaren 70. Zijn versies uit de jaren 80 zijn monumentaler, dynamischer en hebben een rijker kleurenpalet. In de jaren 90 heeft hij de klassieke compositie en de proportionele verhoudingen opgegeven en zijn de kleuren soberder geworden. In totaal heeft Botticelli wel 7 versies van dit onderwerp geschilderd.
JVL
(1) Het patronaat van de kapel van de familie del Lama is pas in 1556 aan de familie Fedini overgedragen en pas in 1570 is het paneel naar het Palazzo Mondragone verhuist toen de kapel ontmanteld werd. In 1587 is het dan in het bezit van de Medici gekomen.
(2) Er zijn geen aanwijzingen van het Florentijnse Officio delle Pietre dure in dat verband. Dat overschilderen is wel gebeurd met een andere (onvoltooide) Aanbidding der Wijzen van Botticelli uit 1480/81 die bewaard wordt in de National Art Gallery van Washington. Er is daarbij ook olieverf gebruikt terwijl Botticelli enkel met tempera werkte.
When was Botticelli’s “Adorazione dei Magi” painted and who was the commissioner?
“L’Adorazione dei Magi” (the “Adoration of the Wise men”) is kept in Room 10-14 of the Uffizi (tempera on wood 134/110 cm) and has been the subject of discussion for years. It is generally believed that it was painted by Sandro Botticelli for the fraudulent banker Guasparre del Lama around 1475 (see fig.1).
Vasari mentions Botticelli as the author but does not mention a date. It is generally assumed that the work was painted in 1475 because Guasparre di Zanobi del Lama, a banker who wanted to gain the favour of the Medici, is said to have commissioned Sandro to paint an altarpiece for his family chapel in the Santa Maria Novella on which a number of members of the Medici family were immortalized. The chapel was dedicated to the Epiphany (the visit of the Magi to the newborn Jesus) and was finished around 1475. Del Lama knew that this theme was close to the heart of the Medici and felt himself (Guasparre was referring to King Caspar) connected to the event.
In his 1st will of May 29, 1469, del Lama speaks of his intention of setting up a chapel in the church of Santa Maria Novella of which the construction likely started in 1470. The chapel must have been completed in the mid-70s and perhaps that was also the case with the “Adorazione” altarpiece.
The year 1475 is also retained because del Lama was convicted of fraud by the Arte di Cambio on January 31st 1476, as a result of which he fell into disgrace and could therefore not have had the painting made (or ordered) before that date.
But from his 2nd will of March 17, 1478 can be concluded that the chapel was completed and when the altarpiece had also been put in its place, the “Adorazione” predates that date.
In 1550, Vasari wrote in his Vite that Botticelli had been very successful with this work and that he had travelled to Rome at the invitation of Pope Sixtus IV to decorate the Sistine Chapel together with several other artists (Cosimo Rosselli, Domenico Ghirlandaio and Pietro Perugino). Based on this information, the "Adorazione" must have been painted before October 27, 1480 when Sandro left for Rome. In March 1482 he was back in Florence.
However it is also possible that the commission was already given in 1475 (or even earlier) but that the execution of the work dates from later. Perhaps an heir of Guasparre del Lama had the painting finished after Guasparre’s conviction (or death) to confirm the family’s alliance with the Medici.
According to Rab Hatfield, Guasparre’s heirs owned the chapel and the painting until 1556 (1). After his 1st marriage, which remained childless, Guasparre was remarried on August 18, 1480 (he was 69 at the time) to Angelica di Leonardo Malefici. Since he died on April 25, 1481(5 days after his 3rd will) he never saw his daughter Francesca, who was born a few days later. On April 27, 1481 his widow had concluded an agreement with the prior of Santa Maria Novella regarding the further patronage of the chapel.
But not everyone is convinced that the “Adorazione” was commissioned by Guasparre del Lama.
Bernard Gallagher argues that the work is a clear reference to the Pazzi attack of April 1478, in which Giuliano de' Medici was killed, and he therefore dates the painting to the early 80s (see art. Are the murderers of Giuliano de’ Medici on the “Adorazione”?). If Botticelli was inspired by Leonardo da Vinci’s (unfinished) “Adorazione” (which is not certain), his version dates from the middle of the year 1481. He also does not rule out the possibility that Sandro did not finish it until 1482 after his return from Rome and doubts the identity of client del Lama. The fact that the painting ended up in del Lama’s chapel is not yet hard evidence that he was also the commissioner. Gallagher has a point, but who then the real client was, is unclear; he mentions the name of Andrea del Verrocchio, a colleague of Botticelli but there is no proof for that either.
Maike Vogt-Lüerssen has a completely different view of the matter: she believes that Giovanni il Popolano (the youngest son of Pierfrancesco de' Medici il Vecchio) had the work painted between 1492 and 1495 and that his nephew Pierfrancesco il Giovane had it modified in 1513. This must then have been done by Botticelli's workshop, since Sandro himself had already died in 1510. But since there are no technical reports available to show that Botticelli's "Adorazione dei Magi" was overpainted, this theory is difficult to accept (2).
Conclusion:
The fact that the exact dating of a work of art can be decisive is clearly the case here. While there is barely one month difference between Guasparre’s 2nd will (March 17) and the Pazzi-attack (April 26) Gallagher’s entire theory for example can be called into question because then the work would have been finished and placed in the chapel before the attack.
Leaving aside the dating by Maike Vogt, the “Adorazione” may have been started/completed between 1475 and 1482. There is no contract between del Lama and Botticelli available and Vasari is silent about the commissioner. So the only plausible solution to the dating problem must be sought in connection with the chapel. Crucial to this is the question whether the “Adorazione” was already in the chapel when it was completed (according to Guasparre) in March 1478. If that was indeed the case all later dates may be forgotten, but unfortunately the painting was not explicitly mentioned in the will. One may of course wonder whether del Lama could have considered the chapel “finished” without the presence of the altarpiece. However if this was not the case, the painting could eventually have been completed in the early 80s.
Taking into account the stylistic characteristics (well-defined and elegant figures that are all clearly visible) and the theatrical composition (Mary and the Child are in the centre), the work belongs to the 70s. Botticelli's versions from the 80s are more monumental, dynamic and have a richer colour palette. In the 90s he abandoned the classical composition and proportions and the colours became more sober. In total, Botticelli painted as many as 7 versions of this subject.
(1) The patronage of the del Lama chapel was transferred to the Fedini family in 1556 and it was not until 1570 that the panel was moved to the Palazzo Mondragone when the chapel was dismantled. In 1587 it came into the possession of the Medici.
(2) There are no indications from the Florentine Officio delle Pietre dure in this regard. But another (unfinished) Adoration of the Magi by Botticelli from 1480/81 (National Gallery of Art in Washington) was indeed overpainted. Oil paint was used while Botticelli only worked with tempera.
Literatuur:
Capretti, E. L’Adorazione dei Magi di Sandro Botticelli agli Uffizi.
In: ArtsLife, 2015.
Deimling, B. Sandro Botticelli (Taschen). Keulen, 1996.
Gallagher, B. Botticelli’s Uffizi Adoration of the Magi
Hatfield, R. Botticelli’s Uffizi Adoration. Princeton, 1976.
Ulmann, H. Sandro Botticelli. München, 1893.
Van Laerhoven, J. Florentijnse wandelingen, dl.III (Botticelli). Kermt, 2021.
zie art. Moord in de kathedraal
zie art. Staan de moordenaars van Giuliano de’ Medici op
Botticelli’s “Adorazione”?
zie art. Het ontstaan van de Medici-tak der Popolani.
zie art. Heeft Botticelli zichzelf en zijn vader afgebeeld op de
Adorazione dei Magi?
Vasari, G. Le Vite de' Più Eccellenti Pittori, Scultori,
e Architettori da Cimabue insino a' Tempi Nostri. Firenze, 1550.
Vogt-Lüerssen, M. The Medici – kleio.org