De liefdesperikelen van Lorenzo il Magnifico

Over het buitenhuwelijks liefdesleven van Lorenzo de’ Medici is veel gesuggereerd, maar in feite weinig met absolute zekerheid geweten. Aangezien hij een man was met macht en rijkdom en in zijn tijd buitenhuwelijkse relaties zeer gebruikelijk waren, mag men gerust veronderstellen dat ook Lorenzo, die nochtans helemaal geen Adonis was, zich niet onbetuigd op het amoureuze vlak heeft gelaten (1). Machiavelli schrijft over il Magnifico dat hij “verwikkeld was in liefdeszaken” en vele van Lorenzo’s gedichten en liederen vertonen duidelijk een erotisch tintje. In één van zijn carnavalsliederen, het Lied van de Boeren, heeft hij het in dubbelzinnige bewoordingen over de grote komkommers van de boeren die ten dienste stonden van het vrouwelijk schoon…(2).
Voor sommige auteurs betekende dat echter niet dat hij de daad bij het woord voegde en zij blijven erbij dat er in zijn “serieuze” poëzie meestal alleen maar sprake was van een geïdealiseerde en platonische liefde voor andere dames en dat hij altijd trouw gebleven is aan zijn vrouw. Lorenzo was niet de enige die toen dat soort hoofse gedichten schreef en men zou het als een modeverschijnsel en een terugkeer kunnen zien naar de dolce stil nuovo, de liefdespoëzie van Dante Alighieri.

Lorenzo was in 1469 getrouwd met Clarissa (of Clarice) di Giacomo uit de Monterotondo-tak der Orsini. Het was altijd de innige wens van Piero de’ Medici en Lucrezia Tornabuoni geweest dat hun oudste zoon zou gekoppeld worden aan een meisje uit de Romeinse adel en madonna Lucrezia was reeds 2 jaar eerder in hoogsteigen persoon naar Rome getrokken om er op zoek te gaan naar een geschikte bruid voor Lorenzo. Voor de stadsgenoten was het niet meer trouwen met een meisje van een Florentijnse familie een bewijs voor de groeiende dynastieke ambitie van de Medici, maar volgens de Medici zelf moesten zij op die manier geen enkele Florentijnse familie met huwbare dochters ontgoochelen.

Fig.1 Clarissa in De geboorte van Maria (D.Ghirlandaio, Cappella Tornabuoni)

Clarissa Orsini (1453-1488) bracht niet alleen een bruidsschat van 6.000 florijnen mee, maar vooral ook een adellijke status en Lorenzo had de keuze van zijn moeder zonder meer aanvaard. Wanneer hij schreef dat zijn bruid hem “gegeven” werd, concludeerden sommige auteurs dat hij nooit echt van zijn vrouw gehouden heeft en dat het geen goed huwelijk geweest is. Voor anderen beantwoordt dat niet aan de waarheid en dateren de eventuele “affaires” die Lorenzo gehad heeft van vóór en van na zijn huwelijk met Clarissa.
Ter bevestiging van Lorenzo’s huwelijkstrouw voert biograaf William Roscoe nogal vrij naïef aan dat er van il Magnifico geen bastaarden erkend of bekend zijn… Hij voegt er aan toe dat Lorenzo zijn echtgenote steeds het nodige respect betoond heeft en merkt terloops op dat diegenen, die beweerden dat er geen passie in het huwelijk was, schijnen te vergeten dat er 10 kinderen geboren zijn... (3)

Van Clarissa is geen authentieke afbeelding bewaard. Meestal wordt zij vereenzelvigd met de vrouw op het portret dat Ghirlandaio geschilderd heeft (en bewaard wordt in de National Gallery van Dublin), maar dat dateert uit de jaren 90 toen Clarissa reeds aan tbc overleden was. Misschien is zij de dame met het paarse kleed op het fresco dat dezelfde kunstenaar in de Tornabuoni-kapel van de Santa Maria Novella in Firenze geschilderd heeft tussen 1486 en 1490 (zie fig.1).

De grote jeugdliefde van Lorenzo is ongetwijfeld Lucrezia Donati (1447-1501) geweest. Zij was de dochter van Manno Donati (een afstammeling van Corso Donati uit Dante’s tijd) en Caterina Bardi en behoorde tot de “fine fleur” van de stad. Voor haar schreef Lorenzo liefdesgedichten, zoals het “Chi vol vedere quanto in donna possa" (“Wie wil zien wat een vrouw vermag te zijn”) en “La mia donna mi disse” (“Mijn geliefde zegt mij”) waarin hij haar laat zeggen:

Fig. 2 La dama col mazzolino (A.Verrocchio, Bargello Firenze)

“Je huilt niet en je zucht niet om mij, zoals ik om jou.
Als jij je ogen ook eens nat liet zijn,
dan wist ik zeker dat je echt van me houdt.”

Lucrezia Donati moet een prachtige verschijning geweest zijn, zeker als zij het is die model heeft gestaan voor Flora, het beeld van “een vrouw met een boeketje” uit het Bargello dat Andrea del Verrocchio gemaakt heeft tussen 1475 en 1480 (zie fig.2) en/of voor de Fortitudo die Botticelli geschilderd heeft in 1470 uit de Uffizi (zie fig.3).
Vlak vóór zijn huwelijk in juni 1469 had Lorenzo een giostra (een tornooi) laten organiseren, waarbij niemand minder dan Lucrezia, volgens de hoofse traditie, zijn eredame was. Hij had Andrea del Verrocchio een standaard laten maken waarop een afbeelding van Lucrezia te zien was met de veelzeggende tekst “ Le temps revient”.

Maar Lucrezia Donati was al van in 1462 verloofd met de Florentijnse koopman Niccolò Ardinghelli, die in ballingschap leefde wegens onenigheden met de Medici en was mogen terugkeren om met haar te trouwen en aldus het huwelijkscontract na te leven. Dat huwelijk vond plaats in april 1465, vlak nadat de officiële verloving van Lorenzo met Clarissa bekend was gemaakt, en men kan er vanuit gaan dat Lucrezia en Lorenzo zich verzoend hadden met de situatie: zij was tenslotte al getrouwd en hij stond op het punt om te trouwen. Het eerder geciteerde tekstfragment kan daar naar verwijzen.

De 2 hielden echter nog contact met elkaar en waarschijnlijk dateren Lorenzo’s genoemde sonnetten van na Lucrezia’s huwelijk. Alessandra Macinghi-Strozzi, die verwant was met de Ardinghelli, liet uitschijnen in haar brieven aan familieleden dat er veel meer aan de hand was dan een onschuldige vriendschap of een platonische verhouding toen Lucrezia’s echtgenoot op reis was naar de Levante.
Blijkbaar heeft Clarissa daar geen graten in gezien (of willen zien?) want in 1470 aanvaardde zij het meterschap van Lucrezia’s zoontje Piero. De eerder verbannen Niccolò Ardinghelli kreeg in 1466 een volledige rehabilitatie en voor wie daar meer wil achter zoeken was dat misschien wel een beloning voor zijn stilzwijgen.

Waar Clarissa het wel moeilijk mee had was de vriendschap die haar man koesterde voor Agnolo Poliziano, een notoire homoseksueel die een intieme relatie had met Giovanni Pico della Mirandola (zie art. Was Giovanni Pico della Mirandola het slachtoffer van syfilis of moord?).
Volgens de opvattingen van de Platonische Academie, waar de genoemde heren deel van uit maakten, kon de liefde tussen mannen verder gaan dan het spirituele en dat zinde Clarissa helemaal niet. Het was weliswaar verboden, maar toch niet ongebruikelijk dat mannen in die tijd biseksuele ervaringen hadden (zie art. Sodomie in Firenze & Machiavelli’s liefdesleven).

Van Lorenzo’s broer Giuliano is het algemeen bekend dat hij het vrouwelijk schoon wist te appreciëren: van beide Medici wordt gezegd dat zij een relatie hadden met Simonetta Cattaneo, de vrouw van Marco Vespucci, maar zeer waarschijnlijk is het enkel Giuliano geweest, die een affaire met la bella Simonetta gehad heeft (4) (zie art. Sandro Botticelli en la bella Simonetta).

Fig.4 Ginevra de’Benci (Leonardo da Vinci, National Gallery of Art Washington)

Ook voor Ginevra di Amerigo de’ Benci (ca.1457-1521), de mooie kleindochter van Giovanni de’ Benci, de general-manager van de Medici-bank, zou Lorenzo amoureuze belangstelling gehad hebben. De bewijsvoering hiervoor is echter nogal zwak. Op de achterkant van haar portret dat Leonardo da Vinci gemaakt heeft (ca.1475 en dat bewaard wordt in de National Gallery te Washington) zijn een jeneverbesplant en een laurierplant te zien: de eerste (juniperus) verwijst naar Ginevra en de tweede (laurus) zou kunnen verwijzen naar Lorenzo (5). De verstrengelde laurier en jeneverplant vormden echter ook het persoonlijk embleem van Bernardo Bembo, de Venetiaanse ambassadeur in Firenze (in 1475 en 1476) die ook een bewonderaar van Ginevra was en bijgevolg is het goed mogelijk dat hij, en niet Lorenzo, het portret heeft laten maken (zie fig.4). Maar ook dat wordt betwijfeld want de opdrachtgever kan ook de Florentijnse koopman Luigi di Bernardo Niccolini geweest zijn, die uiteindelijk in 1474 met Ginevra getrouwd is (zie art. Het strabisme van Leonardo da Vinci).

Waar echter geen twijfel over bestaat is de relatie die Lorenzo gehad heeft met Bartolommea di Lorenzo Nasi, de vrouw van Donato di Giovanni de' Benci. De familie Nasi was een koopmans-en bankiersfamilie, die behoorde tot de trouwe clan van de Medici. Bartolommea’s oom Piero had gezeteld in Lorenzo’s Raad van 70 en haar andere oom Francesco was manager van het Medici-filiaal in Napels geweest tussen 1475 en 1489. Hij had daar een in beslagname van de bank kunnen vermijden na de Pazzi-aanslag in 1478 (6).

Bartolommea moet vrij jong geweest zijn toen zij getrouwd is met Donato de’ Benci (de oom van de eerder genoemde Ginevra) want toen zij zich de attenties van il Magnifico liet welgevallen was zij vooraan in de 30 en had zij reeds een dochtertje, dat misschien van Lorenzo was (7). Het is dus niet zeker dat hun relatie pas begonnen is na de dood van Clarissa in augustus 1488. Bartolommea is er blijkbaar in geslaagd om het passionele vuur, dat in Lorenzo nog smeulde, opnieuw aan te wakkeren. Geschiedschrijver Francesco Guicciardini vertelt hoe Lorenzo Bartolommea nachtelijke bezoeken bracht in haar villa buiten de stad. Hij liet zich daarbij begeleiden door 2 bodyguards, Luigi della Stufa en Antonio il Buta de’ Medici. Toen die na een tijdje opmerkingen maakten over haar onbeschoftheid en over het feit dat Bartolommea tijdens het liefdesspel ontzettend veel lawaai maakte, werden beide mannen op haar aandringen door Lorenzo op een buitenlandse missie gestuurd.

Guicciardini vond het verder onbegrijpelijk dat Lorenzo, “een belangrijk en voorzichtig man van 40 jaar verliefd was kunnen worden op een vrouw op leeftijd die niet mooi was” (Cosa pazza a considerare che uno di tanta grandezza riputazione e prudenzia, di età di anni quaranta, fussi sí preso di una donna non bella e già piena di anni).*
Er is van haar geen portret bewaard en wanneer Guicciardini haar als niet mooi bestempelde moet daar wel bij vermeld worden dat hij haar zelf zeer waarschijnlijk nooit gezien heeft; in 1489 was hij amper 5 jaar. Wat de schrijver een vrouw op leeftijd noemt was een vrouw van 32, die aan de reeds ernstig zieke Lorenzo, de nodige troost zal kunnen geven hebben tot aan zijn dood in 1492. Hoe Bartolommea’s echtgenoot Donato de’ Benci met de situatie omgegaan is, blijft in het ongewisse; hij zal, net zoals Niccolò Ardinghelli, in ruil voor de nodige compensaties wel een oogje dicht geknepen hebben...

(1)    Van Lorenzo’s broer Giuliano, vader Piero en grootvader Cosimo is bekend dat zij een buitenechtelijk kind hadden.
(2)    Zijn meest bekende carnavalslied “Quant’ e bella giovinezza” dateert uit 1490 en maakt deel uit van il Trionfo di Bacco e Arianna. In dezelfde periode heeft hij Il Canto dei Contadini geschreven.
(3)    Lorenzo en Clarissa hebben inderdaad 10 kinderen gehad (4 zijn er in de wieg of op jonge leeftijd gestorven) tussen augustus 1470 (Lucrezia) en maart 1479 (Giuliano).
(4)    Die bewering doet sterk denken aan het verhaal van de gebroeders Kennedy, die allebei een affaire gehad hebben met Marilyn Monroe.
(5)    Vermits Leonardo da Vinci een leerling was van Andrea del Verrocchio en de gelijkenis tussen het schilderij uit de National Gallery en het borstbeeld uit het Bargello vrij opvallend is, wordt er ook gesuggereerd dat Flora uit het Bargello Ginevra de’ Benci en niet Lucrezia Donati zou kunnen zijn. Soms wordt ook de naam van Fioretta Gorini, de minnares van Giuliano de’ Medici, naar voor geschoven.
(6)    Volgens een onbekend gebleven “biograaf” zou Lorenzo in een brief aan deze Francesco (de) Nasi gevraagd hebben om hem 50 mooie Turkse slavinnen (50 belle schiave turche) op te sturen. De kwaadspreker had echter de brief slecht gelezen want het ging over 50 slavonische huiden (50 pelli di Schiavonia).
(7)    Lorenzo zou daarna tutor geworden zijn van het meisje, waar echter verder niets over geweten is. Dat laatste zou er op kunnen wijzen dat deze bewering ook een verzinsel was.
JVL

The love affairs of Lorenzo the Magnificent

Much has been suggested about Lorenzo de' Medici's extramarital love life, but in fact little is known with absolute certainty. Since he was a man of power and wealth and because extramarital relations were very common in his time, it can be assumed that Lorenzo, who surely was no Adonis, did not remain uninvolved in amorous adventures either (1). Machiavelli wrote that il Magnifico was "embroiled in love affairs" and many of Lorenzo's poems and songs clearly have an erotic tinge. In one of his carnival songs, the Song of the Peasants, he refers in ambiguous terms to the large cucumbers of the peasants being at the service of female beauty... (2).
Some authors, however, maintain that his "serious" poetry was usually the phrasing of an idealized and platonic love for Florentine ladies and that he always remained faithful to his wife. Lorenzo was not the only one who wrote such courtly poems at the time and one could see this kind of poetry as a fashion trend and a return to the dolce stil nuovo, the love poetry of Dante Alighieri.

Lorenzo was married in 1469 to Clarissa (or Clarice) di Giacomo from the Monterotondo branch of the Orsini. It had always been the fervent wish of Piero de' Medici and Lucrezia Tornabuoni that their eldest son would be paired with a girl from the Roman nobility and 2 years earlier Lucrezia had already gone to Rome to look for a suitable bride. For most citizens, no longer marrying a girl from a Florentine family was proof of the growing dynastic ambition of the Medici, but according to the Medici themselves, they could not disappoint any Florentine family with marriageable daughters in this manner.
Clarissa Orsini (1453-1488) not only brought a dowry of 6,000 florins, but also a noble status and Lorenzo had accepted his mother's choice without question.
When he later wrote that his bride was "given" to him, some authors concluded that he never really loved his wife and that it was not a good marriage. For others, this does not correspond to the truth as they claim that all his possible "affairs" dated from before and after his marriage to Clarissa.
To confirm Lorenzo's marital fidelity, biographer William Roscoe rather naively argues that no bastards of il Magnifico are recognized or known... He adds that Lorenzo has always shown his wife the necessary respect and notes casually that those who claimed that there was no passion in the marriage seem to forget that 10 children were born... (3).

No authentic image of Clarissa has been preserved. She is usually identified with the woman in the portrait painted by Ghirlandaio (and kept in the National Gallery of Dublin), but that portrait dates from the 90s when Clarissa had already died of tuberculosis. Perhaps she is the lady with the purple robe in the fresco that the same artist painted in the Tornabuoni chapel of the Santa Maria Novella in Florence between 1486 and 1490 (see fig.1) .

Lorenzo's great childhood love was undoubtedly Lucrezia Donati (1447-1501). She was the daughter of Manno Donati (a descendant of Corso Donati from the days of Dante) and Caterina Bardi and belonged to the "fine fleur" of the city. Lorenzo wrote love poems for her, such as the "Chi vol vedere quanto in donna possa" ("Who wants to see what a woman can be") and "La mia donna mi disse" ("My beloved tells me") in which he has her say:

"You don't cry, and you don't sigh for me, like I do for you.
If you let your eyes be wet too, then I was sure you really love me."

Lucrezia Donati must have been a very beautiful woman; it is assumed that she stood model for Flora, the statue of “the lady with a bouquet" from the Bargello which Andrea del Verrocchio made between 1475 and 1480 (see fig.2) and/or for Botticelli's painting of Fortitudo from 1470 in the Uffizi (see fig.3).
Just before his marriage in June 1469, Lorenzo had a giostra (a tournament) organized, in which none other than Lucrezia, according to courtly tradition, was his lady of honor. He had Andrea del Verrocchio make a stand on which an image of Lucrezia could be seen with the very significant text "Le temps revient".

But Lucrezia Donati had been engaged since 1462 to the Florentine merchant Niccolò Ardinghelli, who was living in exile because of disagreements with the Medici and had been allowed to return to marry her and thus fulfil the nuptial contract. Their wedding took place in April 1465, very soon after the official announcement of Lorenzo’s and Clarissa’s betrothal, and it can be assumed that Lucrezia and Lorenzo had reconciled themselves to the situation: after all, she was already married and he was about to get married. The text fragment quoted earlier may refer to this.

However, the two still kept in touch and Lorenzo's sonnets probably date from after Lucrezia's marriage. Alessandra Macinghi-Strozzi, who was related to the Ardinghelli, hinted in her letters to relatives that there was much more going on than an innocent friendship or a platonic affair when Lucrezia's husband was on a journey to the Levant.
Apparently Clarissa did not see (or did not want to see?) any problems with all this, because in 1470 she accepted to be one of the godmothers of Lucrezia's son Piero. The previously exiled Niccolò Ardinghelli had received a complete rehabilitation in 1466 and for those who want to find more behind it, this may have been a reward for his silence.

But madonna Clarissa was not pleased with the friendship that her husband cherished for Agnolo Poliziano, a notorious homosexual who had an intimate relationship with Giovanni Pico della Mirandola (see art. Was Giovanni Pico della Mirandola the victim of syphilis or murder?). According to the ideas of the Platonic Academy, of which the aforementioned gentlemen were a part, love between male persons could go beyond the spiritual and Clarissa did not like that at all. Although it was forbidden, it was not unusual for men to have bisexual experiences at that time (see art. Sodomy in Florence and Machiavelli's love life).

It is well known that Lorenzo's brother Giuliano appreciated female beauty: both Medici are said to have had a relationship with Simonetta Cattaneo, the wife of Marco Vespucci, but it is very likely that only Giuliano had an affair with “la bella Simonetta” (4) (see art. Sandro Botticelli and la bella Simonetta)

Lorenzo is also said to have had amorous attention for Ginevra di Amerigo de' Benci (ca.1457-1521), the beautiful granddaughter of Giovanni de' Benci, the general manager of the Medici bank. But the evidence for this claim is rather weak. On the back of her portrait made by Leonardo da Vinci (ca. 1475 and preserved in the National Gallery in Washington) a juniper plant and a laurel plant can be seen: the first (juniperus) refers to Ginevra and the second (laurus) could refer to Lorenzo (5). However, the intertwined laurel and juniper also formed the personal emblem of Bernardo Bembo, the Venetian ambassador in Florence (in 1475 and 1476) who was also an admirer of Ginevra and it is therefore quite possible that he, and not Lorenzo, had the portrait made (see fig.4). But that too is doubtful because the commissioner may also have been the Florentine merchant Luigi di Bernardo Niccolini, who eventually married Ginevra in 1474 (see art. The strabismus of Leonardo da Vinci).

What is not in doubt, however, is the love affair that Lorenzo had with Bartolommea di Lorenzo Nasi, the wife of Donato di Giovanni de' Benci. The Nasi family was a merchant and banking family, which belonged to the loyal clan of the Medici. Bartolommea's uncle Piero had been a member of Lorenzo's Council of 70 and her other uncle Francesco had been manager of the Medici branch in Naples between 1475 and 1489 where he was able to avoid a seizure of the bank after the Pazzi attack in 1478 (6).

Bartolommea must have been quite young when she married Donato de' Benci (the uncle of the aforementioned Ginevra) because when she responded to the attentions of il Magnifico she was in her early 30s and already mother of a daughter, who may have been Lorenzo's? (7). It is therefore not certain that their relationship only began after Clarissa's death in August 1488. Bartolommea has apparently succeeded in rekindling the passionate fire that was still smoldering in Lorenzo’s heart. Historian Francesco Guicciardini reveals how Lorenzo made nightly visits to Bartolommea in her villa outside the city. He was accompanied by 2 bodyguards, Luigi della Stufa and Antonio il Buta de' Medici. When after a while they made remarks about her rudeness and the fact that she made a lot of noise during lovemaking, both men were sent on a foreign mission by Lorenzo, at Bartolommea's insistence.

Furthermore Guicciardini found it incomprehensible that Lorenzo, "an important and prudent man of 40 years of age, could have fallen in love with an elderly woman who was not beautiful" (Cosa pazza a considerare che uno di tanta grandezza riputazione e prudenzia, di età di anni quaranta, fussi sí preso di una donna non bella e già piena di anni).

No portrait of her has been preserved and when Guicciardini defined her as not beautiful, it must be mentioned that he himself most likely never saw her; in 1489 he was barely 5 years old. When the writer speaks of an elderly woman, Bartolommea was only 32 and she will have been able to give the already seriously ill Lorenzo the necessary comfort until his death in 1492. How Bartolommea's husband Donato de' Benci dealt with the situation remains uncertain; he probably, just like Niccolò Ardinghelli, must have turned a blind eye in exchange for the necessary compensations...

(1)     Lorenzo's brother Giuliano, father Piero and grandfather Cosimo are known to have fathered an illegitimate child.
(2)     His most famous carnival song "Quant' e bella giovinezza" dates from 1490 and is part of “ il Trionfo di Bacco e Arianna”. In the same period he wrote “Il Canto dei Contadini”.
(3)     Lorenzo and Clarissa had 10 children (4 died in the cradle or at a young age) between August 1470 (Lucrezia) and March 1479 (Giuliano).
(4)     That claim is strongly reminiscent of the story of the Kennedy brothers, who both had an affair with Marilyn Monroe.
(5)     Since Leonardo da Vinci was a pupil of Andrea del Verrocchio and the resemblance between the painting from the National Gallery and the bust from the Bargello is quite striking, it is also suggested that Flora from the Bargello could be Ginevra de' Benci and not Lucrezia Donati. Sometimes the name of Fioretta Gorini, Giuliano de' Medici's mistress, is also put forward.
(6)     According to an unknown "biographer", Lorenzo would have asked Francesco (de) Nasi in a letter to this to send him 50 beautiful Turkish slave girls (50 belle schiave turche). However, the slanderer had read the letter badly because he asked for 50 slavonian skins (50 pelli di Schiavonia).
(7)     Lorenzo would then have become the girl's tutor, but nothing else is known about it. The latter could indicate that this claim was also a fabrication.

Literatuur:

Altomonte, A.               Il Magnifico.   Milaan, 2000.
Bargellini, P.                Le donne di Lorenzo de' Medici (Donne di Casa Medici).   Firenze, 1997.
Bernato, S.                   Nasi, Francesco, in: Dizzionario Biografico, vol.77 (2012).
Burch, K.                    Love and Marriage: Emotion and Sexuality in the Early Medici Family
                                    (2019).
Fletcher, J.                   Bernardo Bembo and Leonardo’s portrait of Ginevra de’ Benci.
                                    In: the Burlington Magazine, 1989.
Guasti, C.                    Lettere di una gentildonna Fiorentina nel secolo XV. Firenze, 1877.
Guicciardini, F.            Storie fiorentine dal 1378 al 1509/IX - Wikisource
Langdon, G.                 Medici Women. Portrait of power. Toronto, 2007
Parks, T.                      Het Medici Geld.   Amsterdam, 2005.
Roscoe, W.                   The Life of Lorenzo de’ Medici, called the Magnificent. Londen, 1800.
Sassano, E.                   Bartolomea De Nasi l’ultima amante – il Magnifico (sept.2021).*
Van Laerhoven, J.         Lorenzo en Giuliano, de magnifieke Medici-broers. Kermt, 2019.
                                    De Medici-vrouwen. Herk-de-Stad, 2016².
                                  zie art. Afbeeldingen van Fioretta Gorini, de moeder van de paus.
                                 zie art. Het liefdesleven van Niccolò Machiavelli.
                                 zie art. Het strabisme van Leonardo da Vinci.
                                 zie art. Sodomie in Firenze tijdens de renaissance.
                                 zie art. Sandro Botticelli en la bella Simonetta.
                                 zie art. Was Giovanni Pico della Mirandola het slachtoffer van syfilis of
                                                  moord?
Vannucci, M.             Donne di Casa Medici. Rome, 1999.
Vogt-Lüerrsen, M. Medici: Bilder Galerie, www.kleio.org
Walter, I.                      Lorenzo il Magnifico e il suo tempo. Rome, 2003.