Bronzino en de portretten van hertogin Eleonora van Toledo.

Fig. 1 Eleonora & Giovanni (Bronzino, Firenze)

Hofschilder Agnolo Tori il Bronzino heeft in het Cinquecento verscheidene portretten geschilderd van de leden van de Medici-familie en uiteraard ook van hertogin Eleonora. Zij was de jongste dochter van de vice-koning van Napels, Pedro Alvarez de Toledo en zijn echtgenote Maria de Osorio y Pimentel en in 1539, toen zij 17 jaar was, getrouwd met Cosimo I de’ Medici, de 2de hertog van Firenze.

Op een aantal van die portretten heeft de kunstenaar de mooie hertogin afgebeeld in het gezelschap van één van haar zonen: in 1545 heeft hij haar geportretteerd met haar 2de zoontje Giovanni (geboren op 29 september 1543) en in 1549 heeft zij haar samen met haar oudste zoon en opvolger Francesco (geboren op 25 maart 1541) afgebeeld. Het eerste en wellicht het bekendste schilderij wordt bewaard in de Uffizi (zie fig.1) terwijl het tweede werk te vinden is in het Palazzo Reale van Pisa (zie fig.2).

Fig.2 Eleonora & Francesco (Bronzino, Pisa)

Van het portret uit Pisa wordt gezegd dat het uniek is omwille van het feit dat Eleonora er zou afgebeeld staan toen zij in verwachting was van haar 7de kind en 4de zoon Ferdinando (die geboren werd op 30 juli 1549). Dat zou dan te merken zijn aan de hand die zij op haar buik legt. Nochtans waren er reeds verscheidene andere voorbeelden geweest van dergelijke “zwangere” dames: behalve La Gravida van Rafael (1506) uit het Museo Palatino in Rome zijn er in dat verband de werken van Jan Van Eyck, Piero della Francesca en Pontormo (zie art. De “buikjes” van de renaissance) te vermelden.

Bovendien had Bronzino zelf reeds in 1543 een portret gemaakt van de hertogin (bewaard in de Narodni Galerij van Praag) waarbij zij haar hand op haar buik legt en waarschijnlijk in verwachting was van haar 4de kind en 2de zoon Giovanni (zie fig.3).

Voor sommige auteurs betekent het leggen van een hand op haar buik echter niet noodzakelijk dat zij op dat ogenblik in verwachting was, maar dat het een verwijzing is naar haar vruchtbaarheid en een symbool van het voortzetten van de dynastie. Dat het zorgen voor opvolging voor Cosimo zeer belangrijk was verklaart het feit dat Eleonora op 15 jaar tijd (tussen 1540 en 1554) niet minder dan 11 kinderen op de wereld gezet heeft en het is dus niet uitzonderlijk dat zij op een aantal van die portretten zwanger kan of zal geweest zijn. Die zwangerschap is echter nergens duidelijk te zien (aan de hand van de kleding of de rondere vormen van de hertogin) wat de theorie dan weer voeding geeft dat de “handoplegging” eerder een symbolische betekenis had. Enkel op het werk uit 1549 draagt de hertogin een iets wijder kleed.

Op het schilderij uit de Uffizi (zie fig.1) rust haar hand op haar knie. Indien de kleine Giovanni, die aan haar zijde staat, op dat moment ongeveer 2 jaar oud was moet het werk eind 1545, begin 1546 geschilderd zijn, toen zij wellicht toch ook al zwanger was van haar 3de zoontje Piero, die op 10 augustus 1546 geboren werd. In 1549 had zij dus reeds 4 zonen op de wereld gezet, zodat de opvolging verzekerd was, en men kan zich afvragen waarom zij dan nog zo ostentatief haar hand op haar buik houdt op het portret uit Pisa met de 8-jarige Francesco aan haar zij (zie fig.2). Misschien was het gewoonweg een bevestiging van haar grote en succesrijke vruchtbaarheid.

De hertogin is steeds gekleed in prachtige brokaten jurken, die haar kleermaker Agostino da Gubbio voor haar ontworpen had en getooid met de parels van de Medici, die verwezen naar de palle.
Eigenaardig genoeg is Eleonora steeds vrij koeltjes geportretteerd en is er weinig enthousiasme over haar zwangerschappen te bemerken. Dat zou dan volgens sommigen te maken kunnen hebben met haar Spaanse hooghartigheid, maar misschien toch eerder met de “coolness” van het maniërisme. Eleonora’s gestileerde gezicht verraadt weinig emotie. Bronzino heeft telkens vrij strenge staatsieportretten geschilderd, die vooral de macht en de continuïteit van de Medici-dynastie moeten benadrukken (1).

Het aankondigen van Eleonora’s zwangerschappen mag dan al niet zo uniek zijn als sommigen beweren, maar wat wel uniek kan genoemd worden is het feit dat de eens zo mooie hertogin zich in 1560 toch nog heeft laten portretteren door Alessandro Allori (pleegzoon en opvolger van Bronzino) terwijl ze toen al zichtbaar door tuberculose was aangetast (2). Dat schilderij wordt bewaard in het Bode-Museum van Berlijn (zie fig.4). In haar hand houdt ze nu een zakdoek die verwijst naar de symptomen van de ziekte.
Toen Eleonora in 1562 stierf (op amper 40-jarigre leeftijd) aan tbc, gecombineerd met malaria, waren ook reeds 7 van haar 11 kinderen overleden: Anna, Antonio en Piero (don Pedricco) zijn heel jong gestorven en Maria, Lucrezia, Giovanni en Garzia zijn in erg dramatische omstandigheden vóór hun 20ste verjaardag aan hun einde gekomen (3). Maar de “hertogelijke broedmachine” (zie de lijst van kinderen) had haar echtelijke plicht vervuld want de dynastie bleef voortbestaan en na zijn dood in 1574 werd Cosimo eerst opgevolgd door Francesco I en daarna door Ferdinando I.

(1)     Die symboliek komt ook tot uiting in de kapel van Eleonora van het Palazzo Vecchio waar Bronzino op het tafereel met de Doortocht van de Rode Zee een duidelijk zwangere vrouw (in het rood achter Mozes) geplaatst heeft, die zonder twijfel een verwijzing moest zijn naar de procreatieve plicht van de hertogin, waar zij bij het betreden van haar kapel telkens aan herinnerd werd. Indien deze scène dateert uit 1540, toen Bronzino met het werk begonnen is, zou de zwangere vrouw Eleonora zelf kunnen zijn, die toen in verwachting was van Francesco, maar dat is helemaal niet zeker.
(2)     Alessandro Allori, die zich soms ook Bronzino liet noemen, heeft eveneens portretten gemaakt van de nicht van hertogin Eleonora, die ook Eleonora of Dianora di Garzia de Toledo heette en die gehuwd was met Pietro de’ Medici, Cosimo’s jongste zoon (zie art. Pietro de’ Medici, het zwarte schaap van de familie).
(3)     Maria en Lucrezia zijn naar alle waarschijnlijkheid respectievelijk gestorven aan malaria en tbc, en Giovanni en Garzia zijn samen met hun moeder bezweken aan malaria.

De kinderen van Cosimo I en Eleonora

1.       Maria (1540-57)
2.       Francesco (1541-87)
3.       Isabella (1542-76)
4.       Giovanni (1543-62)
5.       Lucrezia (1545-61)
6.       Piero (1546-47)
7.       Garzia (1547-62)
8.       Antonio (1548)
9.       Ferdinando (1549-1609)
10. Anna (1553)
11. Pietro (1554-1604)

JVL

Bronzino and the portraits of Duchess Eleonor of Toledo.

Cinquecento court painter Agnolo Tori il Bronzino painted several portraits of Duchess Eleonor and other members of the Medici family. Eleonor was the youngest daughter of the viceroy of Naples, Pedro Alvarez de Toledo and his wife Maria de Osorio y Pimentel, and in 1539, at the age of 17, she married Cosimo I de' Medici, the 2nd Duke of Florence.
In some of these portraits, the artist depicted the beautiful duchess in the company of one of her sons: in 1545 he portrayed her with her 2nd son Giovanni (born on September 29, 1543) and in 1549 she was in the company of her eldest son and successor Francesco (born on March 25, 1541). The best-known painting is the one in the Uffizi (see fig.1) while the second work is to be found in the Palazzo Reale in Pisa, (see fig.2).

The Pisa portrait is said to be unique because Eleonor is showing that she is pregnant (with her 7th child and 4th son Ferdinando, born on July 30, 1549) by putting her hand on her womb. However, there had already been several other examples of such "pregnant" ladies: besides La Gravida by Raphael (1506) from the Museo Palatino in Rome, there are also the works of Jan Van Eyck, Piero della Francesca and Pontormo (see art. The "bellies" of the Renaissance)

And even Bronzino himself had already made a portrait of the duchess in 1543 (preserved in the Narodni Gallery in Prague) in which she puts her hand on her belly, probably announcing that she was pregnant with her 4th child and 2nd son Giovanni (see fig.3).

For some authors, however, this does not necessarily mean that she was pregnant at that exact time, and that the gesture is simply a reference to her fertility and a symbol of the continuation of the dynasty. Ensuring the succession was very important to Cosimo and Eleanor gave birth to no less than 11 children in 15 years (between 1540 and 1554). So it would not be a surprise that she was indeed pregnant in a number of these portraits. But that pregnancy is nowhere clearly visible (with special clothing or curvier shapes?), which supports the theory that the gesture of the hand had a rather symbolic meaning. Only in the Pisa portrait the duchess wears a slightly wider dress.

In the painting from the Uffizi (see fig.1) her hand rests on her knee. If little Giovanni, standing at her side, was about 2 years old at the time, the work must have been painted at the end of 1545 or early 1546, when she was probably pregnant with her 3rd son Piero, born on August 10, 1546.
In 1549 she had already given birth to 4 sons and one may wonder why she still holds her hand on her womb so ostentatiously in the Pisa portrait. With the 8-year-old Francesco at her side succession was assured and perhaps it was simply a confirmation of her great and successful fertility (see fig.2).

The duchess always wears beautiful brocade dresses, which her tailor Agostino da Gubbio had designed for her, and she is showing the Medici pearls, referring to the palle.
Strangely enough, Eleonora is always portrayed rather coolly without much enthusiasm about her pregnancies. According to some, this could have had to do with her Spanish arrogance, but perhaps is has more to do with the "coolness" of Mannerism. Eleonora's stylized face betrays little emotion because Bronzino painted strict official portraits, mainly intended to emphasize the power and continuity of the Medici dynasty (1).

The reference to Eleonora's pregnancy may then not be as unique as some claim, but what certainly is, is the fact that the once so beautiful duchess had her portrait painted by Alessandro Allori (foster son and successor of Bronzino) in 1560 while she was already visibly affected by tuberculosis (2). This painting is kept in the Bode-Museum in Berlin (see fig.4). In her hand she now holds a handkerchief that refers to the symptoms of the disease.
When Eleanor died in 1562 (at the age of just 40) from tuberculosis combined with malaria, 7 of her 11 children had already passed away: Anna, Antonio and Piero (don Pedricco) died very young and Maria, Lucrezia, Giovanni and Garzia saw their lives ending in very dramatic circumstances before their 20th birthday (3). But the ducal “breeding machine” (see the list of children) had fulfilled her conjugal duty: the dynasty continued to exist and after his death in 1574 Cosimo was succeeded first by Francesco I and then by Ferdinando I.

(1)     This symbolism is also present in the Chapel of Eleanor of the Palazzo Vecchio where, in the scene of the Crossing of the Red Sea, Bronzino has painted a clearly pregnant woman (in red behind Moses), which was undoubtedly a reference to the duchess's procreative duty, of which she was constantly reminded when entering her chapel. If this scene dates from 1540, when Bronzino started the work, the pregnant woman could be an image of Eleonor, pregnant with Francesco at the time, but that is not at all certain.
(2)     Alessandro Allori, who sometimes called himself Bronzino, also made portraits of the niece of Duchess Eleonor, who was also called Eleonora or Dianora di Garzia de Toledo and who was married to Pietro de' Medici, Cosimo's youngest son (see art. Pietro de' Medici, the black sheep of the family).
(3)     Maria and Lucrezia probably died respectively of malaria and tuberculosis and Giovanni and Garzia succumbed to malaria along with their mother.

Literatuur:

Battista, R.                   Bruce Edelstein describes the fascinating figure of Eleonora di Toledo.
                                    Art & Culture (jan. 2023).
Cox-Rearick, J.             Bronzino’s Chapel of Eleonora in the Palazzo Vecchio. Berkeley, 1993.
D’Addario, A. Eleonora di Toledo (Donne di Casa Medici). Firenze, 1997.
Giannini, F. e.a.            The elegance of power. Bronzino’s portrait of Eleonora of Toledo.
                                    Quaderni di viaggio di Finestre sull’ Arte (okt. 2022).
Paolucci, A.                 Bronzino. Art Dossier nr.180. Firenze, 2002.
Van Laerhoven, J.        Cosimo I de eerste Medici-groothertog en stichter van de Toscaanse staat.
                                    Herk-de-Stad, 2011.
De Medici-vrouwen. Herk-de-Stad, 2016².
Florentijnse wandelingen, dl.VII (Bronzino). Herk-de-Stad, 2015.
zie art. De “buikjes” van de Renaissance.
zie art. Fagoro, de verloren zoon van groothertog Cosimo I.
zie art. Pietro de’ Medici, het zwarte schaap van de familie.