Hebben de Medicipausen Leo X en Pius IV ooit op de pauselijke kakstoel gezeten?

Fig.1 De sedia stercoraria (Sint-Jan van Lateranen).

In vroegere tijden was het een traditie dat de paus bij zijn inauguratie moest plaats nemen op 3 stoelen, die symbool stonden voor zijn troonsbestijging op de stoel van Petrus, zijn wereldlijke machtspositie maar ook voor zijn nederigheid. Eén van die stoelen stond in de portiek van de basiliek van Sint-Jan van Lateranen en werd de sedia stercoraria genoemd, wat achteraf vertaald werd als “meststoel” of “kakstoel”. Tijdens het ritueel werd een psalmvers uitgesproken: “Deus exaltavit humiles et de stercore erexit pauperem” (“God verheft de nederige en tilt de arme uit het vuil omhoog”) waar de benaming van de stoel van afgeleid is (zie fig.1). De stoel was uit marmer en werd ook de sedia marmorea genoemd.
De 2 andere porfieren stoelen (sedie porphyreticae) stonden in de kerk van Sint-Silvester en hadden een inkeping in het midden (1), die de paus moest toelaten een liggende houding aan te nemen, maar die volgens de overlevering als toilet konden gebruikt worden en aldus moest aantonen dat de pontifex ook maar een mens was (zie fig.2).
Van Leo X (Giovanni de’ Medici) wordt gezegd dat hij in 1513 de laatste paus was die op de 3 stoelen gezeten heeft en Pius IV (Giovanni Angelo de’ Medici) had in 1559 enkel willen plaats nemen op de sedia stercoraria.

Volgens hardnekkige verhalen hadden de stoelen echter ook de bedoeling om te controleren of de Heilige Vader wel echt een man was. Eén van de aanwezige kardinalen, meestal de jongste, moest zich hier manueel via de opening achteraan de stoel van vergewissen. Als de paus daadwerkelijk een man was, klonk het luid “Testiculos habet et bene pendentes”. (“Hij heeft testikels en ze hangen goed”) waarop de aanwezige geestelijken dat beaamden met een gezamenlijk “Deo gratias” (“God zij dank”).

Dat “stoelexamen” van de paus was een gevolg van een oud verhaal dat in 13de-eeuwse kronieken (van Jean de Mailly en Martinus von Troppau) de ronde deed en het ritueel in verband bracht met het wedervaren van pausin Johanna. Het verhaal van Johanna werd zeer ernstig genomen en zelfs Petrarca en Boccacio hebben er in de 14de eeuw in hun geschriften melding van gemaakt.
Toen er in het jaar 855 na het overlijden van Leo IV een nieuwe paus moest gekozen worden, werd dat Johannus Anglicus, een Engelsman, die zich Johannes VIII liet noemen. Die “hij” bleek echter een “zij” te zijn want toen de paus tijdens een processie van Sint-Pieters naar Sint-Jan van Lateranen van zijn paard viel, baarde Zijne Heiligheid midden op straat, tot grote verbijstering van alle omstaanders, een kind (zie fig.3).
Johanna was een kloosterlinge die zich jarenlang als een man had voorgedaan en het omwille van haar intelligentie (en charmes) ver geschopt had in kerkelijke kringen, maar niet had kunnen weerstaan aan een intieme relatie met haar secretaris. Zij werd na de bevalling vastgebonden aan de staart van een paard, door de straten van Rome gesleurd en tenslotte samen met haar kind gestenigd.

Fig.3 Prent uit 1404 uit een Franse vertaling van De Mulieribus Claris van Boccacio (Parijs, Bibliothèque National).

In de lijst van pausen is er in 844 sprake van een tegenpaus met de naam Johannes VIII en in 872 wordt er als 107de paus ook een Johannes VIII vermeld, een Romein, die 10 jaar later vermoord is.
De Kerk zat duidelijk verveeld met het verhaal en het ontkennen van het gebeuren bleek geen succes te hebben. In 1099 zou paus Paschalis II dan beslist hebben om het onderzoek met de stoel te laten invoeren om een dergelijk schandaal in de toekomst te vermijden. Het is waarschijnlijk deze paus die de traditie van de 3 stoelen heeft ingevoerd of heringevoerd.
Dat het onderzoek met de sedia stercoraria een gevolg was van het optreden van pausin Johanna (in de 2de helft van de 9de eeuw) kan echter betwijfeld worden aangezien de beschrijving van de ceremonie (met de stoelen) in de “Ordo Romanus XII” reeds zou dateren uit het begin van de 9de eeuw.

Kardinaal Giovanni de’ Medici, die op 11 maart 1513 tot paus Leo X gekroond werd, zou de laatste pontifex geweest zijn die het vernederend en onsmakelijk schouwspel heeft moeten ondergaan. Volgens sommige geruchten heeft hij het echter geweigerd omdat er gevaar was voor een besmetting met syfilis. Of dat dan gevaarlijk was voor de kardinaal of voor de paus is erg onduidelijk en hoe dat er dan aan toe zou gegaan zijn al even zeer.
Misschien is er voor andere kwaadsprekers een bijkomende reden geweest. Van Leo X is geweten dat hij homoseksueel was, aambeien en een fistel had en dan was een dergelijk onderzoek wellicht niet aangenaam, zowel voor de onderzoekende kardinaal als voor de onderzochte paus. Het hele verhaal kan ook compleet verzonnen zijn door zijn tegenstanders. Zeer waarschijnlijk had Leo X geen syfilis en hij is in 1521 gestorven ten gevolge van een zware longontsteking.

In tijden van crisis werd het verhaal van pausin Johanna telkens weer in verband gebracht met de stoelenkwestie en voor de protestanten was het een mooi voorbeeld van de decadentie van de Kerk van Rome en het pausdom.
Leo’s opvolger Adrianus VI wilde het ritueel laten afschaffen, blijkbaar zonder succes, want van Giovanni Angelo de’ Medici, die op 25 december 1559 verkozen werd als Pius IV, werd gezegd dat hij als laatste enkel op de sedia stercoraria gezeten heeft. Zijn opvolger Pius V weigerde nog langer aan het ceremonieel deel te nemen.
In 1592 heeft paus Clemens VIII dan duidelijk gemaakt dat het hele verhaal van pausin Johanna verzonnen was. Hij heeft ook het borstbeeld van pausin Johanna in de dom van Siena laten “ombouwen” tot een beeld van paus Zacharias (+ 752), waaruit mag blijken dat er in het begin van de 15de eeuw, toen de beeldenreeks gemaakt werd, nog altijd geloof gehecht werd aan haar bestaan. Kroniekschrijver Adam van Usk uit Wales bericht over het ritueel in 1404 bij de troonsbestijging van Innocentius VII en bevestigt het bestaan van een vrouwelijke paus die hij niet Johanna, maar Agnes noemt.

Fig.4 Innocentius X & de sedes marmorea (Laurentius Banck, Roma Triumphans….., Bibliothèque Lyon).

Tot in de 17de eeuw bleven de protestanten het ganse verhaal gebruiken in hun acties tegen de katholieke kerk, zoals blijkt uit het rapport van de Zweedse rechtsgeleerde en protestant Laurens Banck, die schrijft dat hij in 1644 gezien had hoe Innocentius X nog aan het ritueel onderworpen werd in de basiliek van Lateranen. Er werd zelfs een niets verhullende prent bijgevoegd in zijn “Roma Triumphans” (zie fig.4). Waarschijnlijk heeft Banck de ceremonie bijgewoond en Innocentius op een stoel zien zitten en is zijn fantasie, of die van de tekenaar van de prent, lichtjes op hol geslagen. Innocentius X (Gianbattista Pamfili) was wel een prachtig voorbeeld van een paus die volledig corrupt en helemaal niet “onschuldig” was. Hij liet zich manipuleren door zijn schoonzuster Olimpia Maidalchini, met wie hij het pauselijk bed deelde en in zijn geval was de uitdrukking “Ce que femme veut, Dieu (et le Pape) le veut” zeer zeker van toepassing. Voor hem en de vele andere pausen (de namenlijst is veel te lang) die overal kinderen hadden rondlopen, en “testiculos bene pendentes” hadden, was het stoelexamen dus eigenlijk een totaal overbodige zaak.

De hardnekkigheid van het verhaal van de pauselijke travestiet Johanna wijst op het belang van de kwestie. Voor de tegenstanders was het een bewijs van de corruptheid van de katholieke kerk, maar ook binnen de kerk zelf werd er gebruik van gemaakt om de “verdorvenheid” en de slechte invloed van de vrouw te benadrukken. Er was de geschiedenis van Eva met de appel, de degradatie van Maria Magdalena tot prostituée en dan als klap op de vuurpijl het bedrog van de vrouwelijke paus.
Maar misschien kan het verhaal van Johanna echter ook gezien worden als een middeleeuwse uiting van feminisme waarbij de misogynie van de kerkelijke leiders aangeklaagd werd en waarbij zij tijdens het (al of niet gefingeerde) ritueel met de meststoel openlijk te kijk en te kakken gezet werden. Johanna had het hele stel onbekwame en corrupte kardinalen om de tuin geleid en als vrouw zelfs de leiding van de Kerk in handen kunnen nemen (2).

Besluit:
Men kan er vanuit gaan dat het verhaal van Johanna verzonnen is en dat de “Heilige Vader” dus nooit een “Heilige Moeder” geworden is, maar het ritueel van het plaats nemen op de sedia stercoraria door de pas verkozen paus was dat echter niet. Daar zijn voldoende getuigenissen van, maar men kan wel zijn twijfels hebben bij het verloop van de ceremonie zelf en het procédé van de “bene pendentes”. Dat de kerkleider zich aan een dergelijk vernederend schouwspel zou onderworpen hebben is niet echt geloofwaardig.
Hoe het ritueel met de stoel ontstaan is kan te maken gehad hebben met het symbolisch innemen van de troon van Petrus als de vertegenwoordiger van Christus op aarde, maar ook met zijn nederigheid en vergankelijkheid als mens door hem op een stoel te zetten die in “het vuil” stond en dan achteraf een “kakstoel” genoemd werd. Het is dus ook zeer onwaarschijnlijk dat de stoel daadwerkelijk als toilet kon gebruikt worden tijdens de lange zittingen waarbij de “Heilige stoel” dan een “Heilige kakstoel” was geworden.

JVL

(1) De sedia stercoraria is nog steeds te zien in het klooster van Sint-Jan van Lateranen. Van de 2 porfieren stoelen zou er één exemplaar bewaard zijn in het Vaticaans museum en één in het Louvre (meegenomen door Napoleon). Er wordt getwijfeld of het wel degelijk deze stoelen zijn die bij het ritueel gebruikt werden. Het kunnen toiletstoelen uit de Romeinse tijd geweest zijn. Pius VI had op het einde van de 18de eeuw de sedia sterconaria samen met de 2 andere stoelen laten opbergen in het Museo Pio Clementino. De sedia gestatoria is de pauselijke draagstoel.
(2) In het boek (1996) en de film (2009) “Pope Joan” wordt gesuggereerd dat zij de plaats van haar gestorven broer had ingenomen.

Did the Medici popes Leo X and Pius IV sit on the papal dung chair?

In earlier times it was a tradition that at his inauguration the pope had to sit on 3 chairs which symbolized his accession to the throne on the chair of Peter, his worldly position of power but also his humility. One of those chairs stood in the portico of the Basilica of St. John Lateran and was called the sedia stercoraria , which was later translated as "dung chair" or "poop chair". During the ritual, a psalm verse was spoken: "Deus exaltavit humiles et de stercore erexit pauperem" ("God elevates the humble and lifts the poor up out of the dirt") from which the name of the chair is derived (see fig.1). The chair was made of marble and was also called the sedia marmorea . The 2 other porphyry chairs (sedie porphyreticae) stood in the church of Saint Silvester and had a notch in the middle, which was supposed to allow the pope to adopt a lying position (1), but which, according to tradition, made it possible to use the chair as a toilet showing that the pontifex was only human (see fig.2).
Leo X (Giovanni de' Medici) is said to have been the last pope to sit on the 3 chairs in 1513 and in 1559 Pius IV (Giovanni Angelo de' Medici) had only wanted to sit on the sedia stercoraria.

According to persistent stories, however, the chairs were also intended to check whether the Holy Father was really a man. One of the cardinals present, usually the youngest, had to make sure of this by sticking his hand through the opening at the back of the chair. If the pope was really a man, he shouted loudly “Testiculos habet et bene pendentes”. ("He has testicles and they hang well") to which the clergy present confirmed this with a joint “Deo gratias” ("Thank God").

The pope's "chair examination" was a consequence of an old story that circulated in 13th-century chronicles (by Jean de Mailly and Martinus von Troppau) and linked the ritual to the pontificate of the female Pope Joan. Her story was taken very seriously and even Petrarch and Boccacio mentioned it in their writings in the 14th century.
When a new pope had to be elected in the year 855 after the death of Leo IV, the choice fell on Johannus Anglicus, an Englishman, who took the name John VIII. However, "he" turned out to be a "she" when the pope fell from his horse during a procession from St. Peter to St. John Lateran, His Holiness gave birth to a child in the middle of the street, leaving all bystanders absolutely flabbergasted (see fig.3).
Joanna was a nun who had pretended to be a man for years and had made it far in church circles because of her intelligence (and charms), but had not been able to resist an intimate relationship with her secretary. After giving birth, she was tied to the tail of a horse, dragged through the streets of Rome and finally stoned together with the child.

In the list of popes appears in 844 the name of an antipope called John VIII and in 872 there is also a mention of a John VIII as the 107th pope, a Roman, who was murdered 10 years later.
The Church was clearly annoyed with the story and denying the event turned out to be unsuccessful. In 1099, Pope Paschal II is said to have decided to introduce the examination with the chair in order to avoid such a scandal in the future. It is probably this pope who introduced or reintroduced the tradition of the 3 chairs. However, it can be doubted that the event with the sedia stercoraria was a consequence of the experience of Pope Joanna (in the 2nd half of the 9th century) since the description of the ceremony (with the chairs) in the “Ordo Romanus XII” would already date from the beginning of the 9th century.

Cardinal Giovanni de' Medici, who was crowned Pope Leo X on March 11, 1513, is said to have been the last pontifex to suffer the humiliating and distasteful spectacle. However, according to some rumors, he refused to take part in it because there was a risk of infection with syphilis. Whether that was dangerous for the cardinal or for the pope is very unclear.
Perhaps there was an additional reason for other slanderers. Leo X is known to have been homosexual, with hemorrhoids and a fistula, and therefore the ceremony may not have been pleasant, both for the researcher and for the person being examined. The whole story could also have been completely made up by his opponents. It is very likely that Leo X did not have syphilis and he died in 1521 as a result of severe pneumonia.

In times of crisis, the story of Pope Joanna was repeatedly linked to the question of the chairs, and for the Protestants it was a good example of the decadence of the Church of Rome and the papacy. Leo's successor Adrian VI wanted to have the ritual abolished, apparently without success, because Giovanni Angelo de' Medici, who was elected as Pius IV on December 25, 1559, was said to have been the last to sit only on the sedia stercoraria . His successor Pius V refused to participate in the ceremony any longer.
In 1592, Pope Clement VIII made it clear that the whole story of Pope Joanna was a fabrication. He also had the bust of Pope Joanna in the cathedral of Siena "converted" into a statue of Pope Zacharias (+ 752), which shows that at the beginning of the 15th century, when the series of statues was made, people still believed the story. Welsh chronicler Adam of Usk reports on the ritual in 1404 when Innnocent III sat on the throne and confirms the existence of a female pope whom he does not call Joanna, but Agnes.

Until the 17th century, the Protestants continued to stir up the whole affair in their actions against the Catholic Church, as evidenced by the report of the Swedish jurist and Protestant Laurens Banck, who writes that in 1644 he had seen Innocent X still subjected to the ritual in the Basilica of the Lateran. A revealing picture was even included in his “Roma Triumphans” (see fig.4).
Banck probably attended the inauguration and saw Innocentius sitting on a chair and his imagination, or that of the artist of the print, ran slightly wild. However Innocent X (Gianbattista Pamfili) was an excellent example of a pope who was completely corrupt and not "innocent" at all. He was the puppet of his sister-in-law Olimpia Maidalchini, with whom he shared the papal bed, and in his case the saying “a woman's will is God's (and the Pope's) will” certainly applied. For him and the many other popes (the list of names is far too long) who had fathered children and therefore had "testiculos bene pendentes", the chair exam was completely superfluous.

The persistence of the story of the papal transvestite Joanna points to the importance of the issue. For the opponents it was proof of the corruption of the Catholic Church, but also within the church itself it was used to emphasize the "depravity" and the bad influence of women. There was the story of Eve with the apple, the degradation of Mary Magdalene to a prostitute and then, to top it all off, the fraud of the female pope.
But perhaps Joanna's story can also be seen as a medieval expression of feminism in which the misogyny of the church leaders was denounced and in which they were openly exposed during the (fictitious or not) ritual with the dung chair. Joanna had fooled the whole bunch of incompetent and corrupt cardinals and even taken charge of the Church, being a woman (2).

Conclusion:
One can assume that the story of Joanna was made up and that the "Holy Father" never became a "Holy Mother", but the ritual with a seat on the sedia stercoraria by the newly elected pope was not. There are sufficient testimonies of this, but one may have doubts about the ceremony itself and the procedure of the “bene pendentes”. That the church leader would have subjected himself to such a humiliating spectacle is not really credible.

How the ritual with the chair came about may have had to do with the symbolic taking of the throne of Peter as the representative of Christ on earth, but also with his humility and transience as a human being by placing him on a chair that stood in "the dirt" and was later called a "poop chair". It is therefore also very unlikely that the chair could actually be used as a toilet during the long sessions when the "Holy Chair" would have become a "Holy poop chair".

(1) The sedia stercoraria can still be seen in the monastery of St. John Lateran. Of the 2 porphyry chairs, one is said to have been preserved in the Vatican Museum and one in the Louvre (taken by Napoleon). There are doubts whether it is indeed these chairs that were used in the ritual. They may have been toilet chairs from Roman times.
At the end of the 18th century Pius VI had stored the sedia sterconaria together with the 2 other chairs in the Museo Pio Clementino. The sedia gestatoria is the papal sedan chair.
(2) In the book (1996) and the film (2009) “Pope Joan” it is suggested that she had taken the place of her deceased brother.

Literatuur:
Bonacina, E.                La curiosa leggenda della Papessa Giovanna (Frammentirivista, mei 2025).
Mathieu-Rosay, J.        De ware geschiedenis van de Pausen. Antwerpen, 1993.
Stanford, P.                  The She-Pope.   Londen, 1998.
Steinz, P.                     Pausin Johanna – Read Around the Globe.
Thomas, Z. Papal Humiliations II. The Papal Sedia Stercoraria
(Liturgical Arts Journal, okt.2018).
Van Laerhoven, J.        De Medici-Pausen. Herk-de-Stad, 2012.
Zarevich, E.                 The Myth of the Papal Toilet Chair - JSTOR Daily (aug.2023).