Staan de moordenaars van Giuliano de' Medici op Botticelli's Adorazione dei Magi?
Staan de moordenaars van Giuliano de’ Medici op Botticelli’s Adorazione dei Magi ?
Indien Botticelli’s meesterwerk dateert van 1475 (zoals nog altijd wordt aangenomen) is het antwoord op de vraag duidelijk neen want de Pazzi-aanslag, tijdens dewelke Giuliano de’ Medici werd gedood en zijn broer Lorenzo gewond, vond plaats in april 1478. Maar als men aanvaardt dat de “Adorazione dei Magi” van latere datum kan zijn (zie art. Wanneer werd Botticelli’s Adorazione dei Magi geschilderd en wie was de opdrachtgever?) kan het werk ook geschilderd zijn na de Pazzi-aanslag.
Fig.1 Detail uit de “Adorazione” met Giuliano en zijn “moordenaars” Pazzi en Baroncelli ?
Voor Bernard Gallagher, die het paneel situeert tussen 1480 en 1482 staat het bol van de verwijzingen naar de bloedige gebeurtenis. Volgens hem is de man in de rode tuniek met het zwaard Giuliano de’ Medici, die afgebeeld wordt in het gezelschap van zijn moordenaars (zie fig.1).
Francesco de Pazzi met de blauwe muts omarmt hem (zoals hij deed op de dag van de aanslag om te zien of hij geen bescherming droeg) en de man met de rode hoed zou dan zijn handlanger Bernardo Baroncelli zijn. De rode kous van Francesco de’ Pazzi verwijst naar het bloed van de kwetsuur die hij zichzelf aan het been bezorgd had door als een bezetene in te hakken op Giuliano.
Baroncelli (die de handgreep van een zwaard vasthoudt?) wijst naar de 2 figuren vóór hem, die dan Antonio Maffei en Stefano Bagnone zouden zijn (de 2 priesters die Lorenzo hadden aangevallen). Maffei houdt de hand aan zijn hals, wat zou verwijzen naar de kwetsuur die hij il Magnifico had toegebracht bij de aanslag. Lorenzo staat vóór hem, met de hoed en de lichtblauwe mantel die hij rond zijn arm geslagen had en waarmee hij de aanval gedeeltelijk had kunnen opvangen. Waarom Giuliano met een zwaard zou afgebeeld zijn is niet duidelijk want hij is met dolksteken afgemaakt.
Merkwaardig is de verschijning op Botticelli’s “Adorazione” (een jeugdwerk van ca.1467 uit de National Gallery van Londen) van een dwerg in een rode tuniek met een zwaard. Er was toen nog geen sprake van het Pazzi-complot en waarschijnlijk herneemt de kunstenaar in zijn “Adorazione” van de Uffizi een aantal elementen uit vroeger werk, zoals de man met het zwaard, het landschap en de aanwezigheid van paarden (zie fig.2).
Voor de non-believers is de aanwezigheid van de moordenaars weinig geloofwaardig want de chronologie is ook niet in orde. Francesco de’ Pazzi, was in 1478, toen hij werd terechtgesteld, 36 jaar : de jongeman met de blauwe muts is dat blijkbaar niet en Bernardo Bandini Baroncelli, de man met de rode hoed, die in 1479 werd opgehangen (zie verder) was toen al 58. Botticelli heeft beide figuren hier als twintigers afgebeeld.
Men kan zich bovendien ook afvragen of Botticelli het opportuun zou gevonden hebben om de moordenaars van zijn beste vriend te gaan afbeelden op een schilderij dat een eerbetoon aan de Medici moest zijn. Hij heeft dat echter wel gedaan op de fresco’s die hij voor paus Sixtus IV geschilderd heeft op de muren van de Sixtijnse kapel (zie art. Botticelli’s verborgen boodschappen in de Sixtijnse kapel).
Fig.3 Detail uit het fresco met de Verzoekingen van Christus (S. Botticelli, Sixtijnse kapel Rome).
Als men het groepje moordenaars uit de “Adorazione” (Firenze) en de “Verzoekingen van Christus” (Rome) gaat vergelijken zijn er ogenschijnlijk weinig overeenkomsten te merken. Op het fresco van de Sixtijnse kapel uit 1481 verschijnen behalve Francesco de’ Pazzi (de man uiterst links met de hoed, de dolk en de rode kousen) ook bisschop Francesco Salviati en Jacopo Bracciolini (zie fig.3).
Pazzi is hier geen jonge vleier (zoals in de “Adorazione” van de Uffizi) maar een zelfbewuste 30-ger die met de 2 andere samenzweerders een verbintenis heeft aangegaan (merkbaar aan de houding van hun handen). Jacopo di Poggio Bracciolini, de zoon van een vriend van Cosimo, gelijkt sterk op de man die in de “Adorazione” achter Lorenzo heeft postgevat en door Gallagher als de priester Antonio Maffei wordt geïdentificeerd.
Bisschop Francesco Salviati is op de “Adorazione” blijkbaar afwezig. Tenzij hij, zoals Gallagher beweert, verschijnt in de gedaante van het paard dat achter de man met de rode tuniek staat en in de hand wil bijten van de man met de blauwe muts, zijnde Francesco de’ Pazzi (1).
Terwijl dat zonder twijfel wel het geval is voor de “Verzoekingen van Christus” is niet iedereen ervan overtuigd dat Giuliano’s moordenaars ook in de “Adorazione” aanwezig zijn. In de “klassieke” interpretatie van het werk (d.w.z. uit 1475 en met Guasparre del Lama als opdrachtgever) worden de figuur met de blauwe muts en de man ernaast met de rode hoed meestal vereenzelvigd met Agnolo Poliziano en Giovanni Pico della Mirandola, uit de vriendenkring van Lorenzo. Maar ook hier is de chronologie spelbreker: Giovanni Pico was in 1475 amper 12 jaar en waarschijnlijk nog niet eens in Firenze. De man met de rode hoed zou dus eerder te vereenzelvigen zijn met Agnolo Poliziano (die 21 was in 1475) terwijl Giovanni, indien hij überhaupt al in 1475 in Firenze zou verschenen zijn, eerder de jongeman met de blauwe muts zou kunnen zijn. Maar daarmee zijn de 2 figuren nog altijd niet geïdentificeerd.
Gallagher vermoedt dat de man met de rode hoed ook Leonardo da Vinci kan zijn waarmee hij dan bevestigt dat Botticelli zich zou hebben laten inspireren door de onvoltooide “Adorazione” van da Vinci uit 1481.
Dat de man in de rode tuniek steunend op zijn zwaard ook Lorenzo zou kunnen zijn (o.a. volgens Tom Gurney in zijn History of Art) heeft waarschijnlijk te maken met het feit dat il Magnifico zijn zwaard getrokken had tijdens de aanval. In ieder geval zou dan één van de Medici-broers 2 keer op het tafereel zijn afgebeeld. Als het werk dateert uit 1475 en dus niet kan verwijzen naar de Pazzi-aanslag zal de man, gezien zijn kledij, eerder een bodyguard van de familie geweest zijn, zoals bijvoorbeeld Andrea di Bernardo de’ Medici il Bruto.
Fig.4 Poliziano en Baroncelli (links en rechts) (L.da Vinci, Musée Bonnat-Helleu, Bayonne). Afbeelding uit Catchlight.
Volgens Gallagher is Agnolo Poliziano (26 jaar oud in 1480) de man links in de scène vóór de zuilen die de toeschouwer aankijkt omdat hij met zijn beroemd geschrift over de Pazzi-aanslag als co-auteur van het schilderij kan beschouwd worden (2). Achter Poliziano zou Botticelli (zie fig.4), nog steeds volgens Gallagher, het hoofd van Bernardo Baroncelli geschilderd hebben, daarbij refererend naar de beroemde tekening die Leonardo gemaakt had na de terechtstelling van Baroncelli in december 1479. Dat zou dan de verklaring zijn waarom het werk pas ten vroegste in 1480 tot stand gekomen is. De scherpe lijn tegen de zuil moet dan de koord symboliseren waarmee Baroncelli (die bijgevolg ook 2 keer wordt afgebeeld) werd opgehangen.
In een recent artikel voert Luigi Grazioli aan dat de man die ons aankijkt niemand minder is dan de zoon van Guasparra del Lama, maar hiervoor wordt echter geen enkel bewijs geleverd en blijkbaar had hij alleen maar een dochter die kort na zijn overlijden in april 1481 geboren is .
Besluit:
Op het eerste gezicht is de “Adorazione” een prachtig kunstwerk dat een aantal herkenbare en beroemde leden van de Medici samen met vrienden, kennissen en kunstenaars in hun favoriet religieus tafereel in het zonnetje zet. Maar indien men, rekening houdend met Botticelli’s zin voor geheimdoenerij, de zaak verder gaat ontleden, kan men tot de bevinding komen dat hij, net zoals hij dat gedaan heeft in de fresco’s van de Sixtijnse kapel, in zijn “Adorazione” verwezen heeft naar de Pazzi-aanslag. Men moet er dan wel van uitgaan dat hij een aantal opzettelijke “fouten” in het schilderij verwerkt heeft en ook de traditionele opvatting dat het werk dateert uit 1475 wordt dan op de helling gezet. Aangezien het altaarstuk qua stijlkenmerken beantwoordt aan zijn oeuvre uit de jaren 70 is het evenwel niet onmogelijk dat Sandro het in 1475 begonnen is (eventueel in opdracht van Guasparre del Lama), maar het pas in het begin van de jaren 80 heeft voltooid en dat het dan alsnog in de familiekapel van del Lama terecht gekomen is.
Wanneer het paneel echter geschilderd (of besteld) is na april 1478 is het zeer aannemelijk dat er in de “Adorazione” verwezen wordt naar de Pazzi-aanslag, maar dat iedereen die er bij betrokken was dan op de juiste manier geïdentificeerd wordt is zeer betwistbaar. Als het dateert van 1475 (of in ieder geval van vóór 26 april 1478) zijn alle veronderstellingen, speculaties en identificaties nutteloos geweest en heeft men hier gewoon te maken met Sandro’s 3de versie van de “Aanbidding”, waarop geen moordenaars van Giuliano geportretteerd zijn (3). Dat hij dat zou durven wordt evenwel aangetoond met de fresco’s uit de Sixtijnse kapel uit 1480/81.
(1) In zijn Commentaar op de Pazzi-aanslag schrijft Poliziano dat Salviati in zijn doodstrijd Pazzi zou gebeten hebben toen hij naast hemi werd opgehangen aan de vensters van het Palazzo Vecchio.
(2) De personages die naar de toeschouwer kijken kunnen een speciale betekenis hebben in het schilderij, hetzij als opdrachtgever, kunstenaar, medewerker of inspirator.
(3) De eerste “Adorazione” (National Gallery Londen) is een jeugdwerk en dateert uit 1465-67. De 2de versie is een tondo (eveneens in de National Gallery) en werd geschilderd in 1470-75. En ook op de 4de versie uit 1481-82 (Art Gallery Washington) zijn geen messentrekkers aanwezig.
JVL
Giovanni di Bicci de’ Medici
______________|____________
| |
Cosimo il Vecchio Lorenzo il Vecchio
___________|_________ __|__________________
| | ¦ | |
Piero Giovanni Carlo Pierfrancesco il Vecchio Francesco
___|_____________ _____|_________________
| | | |
Lorenzo Giuliano Giovanni il Popolano Lorenzo il Popolano
il Magnifico ¦ |
Giulio (Clemens VII) Pierfrancesco il Giovane
Are Giuliano de’ Medici’s murderers on Botticelli’s Adoration of the Magi ?
If Botticelli’s masterpiece dates from 1475 (as generally assumed), the answer to the question is clearly no, because the Pazzi-attack, in which Giuliano de’ Medici was killed and his brother Lorenzo wounded, took place in April 1478. But if one accepts that the “Adorazione of the Magi” could be of a later date (see art. When was Botticelli’s Adorazione dei Magi painted and who was the commissioner?), the work may also have been painted after the Pazzi attack.
According to Bernard Gallagher who situates the panel between 1480 and 1482, it is full of references to the bloody event. The man in the red tunic with the sword in the foreground is Giuliano de’ Medici, standing in the company of his murderers (see fig.1). Francesco de Pazzi with the blue hat embraces Giuliano (as he did on the day of the attack to see if he was wearing armour under his clothes) and the man with the red hat would then be his accomplice Bernardo Baroncelli. Francesco de' Pazzi is wearing a red stocking, which refers to the blood of the injury which he had inflicted on himself while stabbing Giuliano like a madman.
Baroncelli (holding the handle of a sword?) points to the two figures in front of him, who would then be Lorenzo’s attackers, the priests Antonio Maffei and Stefano Bagnone. Maffei keeps his hand to his neck, which would refer to the injury he caused il Magnifico during the attack. Lorenzo is standing in front of him and he has wrapped the sleeves of his light blue cloak around his arm, as he did on the day of the attack to defend himself. Why Giuliano is depicted with a sword is not clear because he was killed with dagger stabs.
Remarkable is the appearance on Botticelli’s “Adoration” from around 1467 (National Gallery) of a dwarf in a red tunic with a sword. There was no question of the Pazzi conspiracy at the time and the artist probably revisits a number of elements from earlier work in his Uffizi “Adoration”, such as the man with the sword, the landscape and the presence of the horses (see fig.2)).
Fig.2 Adoration ca. 1470 (National Gallery London)
For the non-believers the presence of the murderers is also not very credible because there are problems with the chronology: Francesco de' Pazzi was 36 years old in 1480 (the young man in the blue hat certainly isn't) while Baroncelli (the man in the red hat) was already 59 in 1479. Botticelli has depicted both characters in their twenties.
It also seems very strange that Botticelli would have painted the murderers of his best friend Giuliano on a painting that was supposed to be a tribute to the Medici.
He did paint them however on the frescoes for Pope Sixtus IV on the walls of the Sistine Chapel (see art. Botticelli’s hidden messages in the Sistine Chapel). If one compares the group of murderers from the “Adorazione” (Florence) with the “Temptations of Christ” (Rome) there are at first sight very few similarities. In the fresco from the Sistine Chapel (1481) Francesco de’ Pazzi (the man on the far left with the hat, the dagger and the red stockings) stands next to bishop Francesco Salviati and Jacopo Bracciolini (see fig.3).
Pazzi is not the young flatterer (from the Uffizi “Adorazione”) but a self-confident 30-year-old entangled in an alliance with the 2 other conspirators (see the posture of their hands). Jacopo di Poggio Bracciolini, the son of a good friend of Cosimo’s, is very similar to the man who stands behind Lorenzo in the “Adorazione” identified by Gallagher as the priest Antonio Maffei.
Bishop Salviati is apparently absent here. Unless, as Gallagher claims, he appears in the guise of the horse that stands behind the man in the red tunic and is ready to bite the hand of the man in the blue cap, being Francesco de’ Pazzi (1).
While it surely is the case for the “Temptations of Christ” not everyone is convinced that Giuliano’s murderers are also present in the “Adorazione”. In the “classical” interpretation of the work (i.e. painted in 1475 and with Guasparre del Lama as commissioner), the figure with the blue hat and the man next to him with the red hat are usually identified as Agnolo Poliziano and Giovanni Pico della Mirandola from Lorenzo's circle of friends. However Giovanni was barely 12 years old in 1475 and probably not even in Florence at that time. The man in the red hat would therefore be more likely to be identified with Agnolo Poliziano (21 in 1475) while Giovanni Pico, if he would have been in Florence at all in 1475, could then rather be the young man in the blue hat. But that still does not identify the 2 figures.
Gallagher thinks that the man in the red hat could also be Leonardo da Vinci, confirming in this way that Botticelli was inspired by da Vinci’s unfinished “Adorazione” from 1481.
That the man in the red tunic and leaning on a sword could also be Lorenzo (according to Tom Gurney in his History of Art) has probably to do with the fact that Lorenzo had drawn his sword during the attack. In any case, one of the Medici brothers would then have been depicted twice in the scene. If the work dates from 1475 and therefore cannot refer to the Pazzi attack, the man with the sword, given his clothing, could then be a bodyguard of the family such as Andrea di Bernardo de’ Medici il Bruto.
According to Gallagher, Agnolo Poliziano (26 years old in 1480) is the man on the left in the scene in front of the columns. Because of his famous writing about the attack he can be considered as the co-author of the painting and is therefore looking at the viewer (2).
Behind Poliziano, still according to Gallagher (see fig.3), Botticelli is said to have painted the head of Bernardo Baroncelli, referring to the famous drawing that Leonardo da Vinci had made after Baroncelli's execution in December 1479. That would than explain why the work was not achieved until 1480 at the earliest. The sharp line against the column could symbolize the cord with which Baroncelli (pictured consequently twice in the scene) was hanged.
In a recent article Luigi Grazioli claims that de man who is looking at the viewer is none other than Guasparre del Lama’s son. However, no evidence provides for this and apprently del Lama had only one daughter who was born shortly after his death in April 1481.
Conclusion:
At first glance the “Adorazione” is a beautiful work of art that highlights a number of recognizable and famous members of the Medici, together with friends, acquaintances and artists in their favourite religious scene. But taking into account Botticelli’s sense of secrecy and going deeper into the matter, one can discover that just as he did in the Roman frescoes he is referring to the Pazzi attack in his “Adorazione”. One must then assume that he has incorporated a number of deliberate “errors” into the painting. This does call into question the traditional view that the work dates from 1475. Since the altar piece corresponds to his oeuvre from the 70s in terms of stylistic characteristics it is not impossible that Botticelli started it in 1475 (possibly commissioned by Guasparre del Lama) but only completed it in the early 80s and that it ended up in the family chapel of del Lama after all. When the panel was painted (or ordered) after April 1478 it is very likely that the “Adorazione” refers to the Pazzi attack, but that everyone involved is then correctly identified is very debatable. If it was painted in 1475 (or at least before April 26, 1478) all assumptions, speculations and identifications have been useless and one is simply dealing here with Sandro’s 3rd version of the “Adoration” on which no murderers of Giuliano are portrayed. (3). But that he would dare to do so is demonstrated by the fresco’s in the Sixtine Chapel.
(1) In his Commentary on the Pazzi attack Poliziano writes that Salviati is said to have bitten Pazzi in his agony when he was hanged next to him on the windows of Palazzo Vecchio.
(2) When characters are looking at the viewer they have a special meaning in the painting, either as commissioner, artist, collaborator or inspirer.
(3) The first “Adoration” (National Gallery London) is a youth work and dates from 1465-67. The 2nd version is a tondo (also in the National Gallery) and dates from 1470-75. And also on the 4th version from 1481-82 (Art Gallery Washington) no knifemen are present.
Literatuur:
Deimling, B. Sandro Botticelli (Taschen). Keulen, 1996.
Gallagher, B. Not Gasparre, then who? Botticelli’s Uffizi Adoration of the Magi
Grazioli, L Botticelli, Adorazione dei Magi. In: Doppiozero, januari 2025.
Gurney, T. History of Art. Adoration of the Magi by Sandro Botticelli (2023).
Lightbown, R. Filipepi, Alessandro in: Dizionario biografico vol. 47 (1997).
Nifosi, G. L’Adorazione dei Magi di Botticelli, in: l’Età rinascimentale: il Quattrocento,
januari 2019.
Van Laerhoven, J. Florentijnse wandelingen, dl.III (Botticelli). Kermt, 2021.
zie art. Moord in de kathedraal
zie art. Waarom er nog steeds geen eensgezindheid is over de datering van
Botticelli’s “Adorazione dei Magi”.
zie art. Botticelli’s al of niet verborgen boodschappen in
de Sixtijnse kapel..
Pieraccini, G. La stirpe de’ Medici di Cafaggiolo (vol.1). Firenze, 1924.
Vogt-Lüerssen, M. www.kleio.org/en/history/famtree/vip